30.11.2008

Алматы көшелері

Анықтама үшін:
Топонимика (грек. τόπος (topos) – орын, ὄνομα (ōnoma) – атау) – географиялық атаулардың пайда болуын, мағынасын, айтылуындағы және жазылуындағы ерекшеліктер мен өзгерістерді зерттейтін тіл білімінің бір саласы.

Годонимия - топонимиканың көше атауларын зерттейтін саласы.
Қазір Алматы қаласында санақ бойынша, 1845 көше, 75 ықшам аудан бар. Көше атауларының 776-сы уақыт пен ұлттық саясат талабына сай келмейтін атаулар болса, 581-і ел тарихы, қазақ қоғамы, қала тіршілігімен байланысты атаулар. 180 көшенің атауы жоқ, 51 көше қайталанады.
Бірақ ақиқат ауылынан алыс емес бұл деректер нақтыланбаған. Мұндай болжамды санаққа урбандалу деңгейінің өсуіне байланысты қала маңындағы бірнеше елді-мекеннің Алматы қаласы аумағына қосылуы және соңғы онжылдықтарда көше атауларына қатысты мониторингтің жүргізілмеуі себеп.
Географиялық атаулардың пайда болуын, мән-мағынасын (семантикасын), айтылуы мен жазылуындағы ерекшеліктер мен өзгерістерді зерттейтін топонимика ғылымы өз ішінде өзара байланысты бірнеше салалардан тұрады. Мәселен, атаулар ұғымын зерттеу нысаны еткен топонимикада адам есімдері (антропоним), тек, ген, ұрпақ кезеңінің атаулары (геононим), мұздық атаулары (гляционим), тіпті өсімдік, жануар не құс атынан пайда болған атаулар (фитоним, зооним, орнитоним) дербес тұрғыда қарастырылады. Бір ғана қала, елді-мекен ныспысына байланысты ғана бірнеше салалар бар: ойконим (елді-мекен атаулары), урбаноним (қалаішілік нысан атаулары), годоним (көше атаулары), агороним (алаң атаулары), эмпороним (дүкен атаулары).
Алматы қаласының урбанонимдік атауларының тарихи, географиялық шеп тұрғысынан өзіндік ерекшеліктері мен жалпы қалаішілік атауларға ортақ сипаттары бар. Қаладағы көше атауларының көбі кешегі кеңестік кезеңдегі идеологиялық саясат себебімен атау алғаны белгілі. Сондықтан Тәуелсіздіктің он жетінші жылында да кешегі күннің лебін көше атаулары сүт бетіндегі қаймақтай ашық көрсетіп отырады.
Жалпы талдау, көше атауларын жіктеудің қалыптасқан қағидаларына сүйенсек, Алматы қаласының көшелеріне соңғы өзгерістерді қоса алғанда, мынадай бірнеше топтарды ерекшелеуге болады:
1. Антропонимдер, яғни кісі есімдері қойылған көше атаулары. Бұл топ тек Алматы ғана емес, Қазақстанның, тіпті бұрынғы кеңестік одақ құрамындағы мемлекеттердің, көптеген әлем елдерінің годонимдеріне тән топ. Алматы қаласына бағытталған зерттеулер антропонимдерді де бірнеше топшаға жіктеу мүмкіндіктерін көрсетеді. Олар:
Қазақ халқының біртуар азаматтары атындағы көшелер (Абай, Жамбыл, Қ. Сәтбаев, Құрманғазы, Ғ. Мүсірепов, т.т.); тамыры қазақ халқымен сабақтас қыпшақ, түркі әлемінің көрнекті тұлғалары (Физули, Тұрғыт Өзал, Иштван Қоңыр, Ұлықбек, т.т.); жыр-эпостық шығарма, ертегілер мен аңыз кейіпкерлері (Ер Тарғын, Алпамыс, Жиренше, Қобыланды батыр, Қыз Жібек); қазақ халқына, қала тарихына мүлде қатысы жоқ әлемдік тұлғалар есімімен аталатын көше атаулары (Гете, Айвазовский, Байрон, Бальзак, т.т.); қазақ халқына, қала тарихына мүлде қатысы жоқ, басқа елдер үшін жергілікті ғана маңызы бар азаматтар есімімен аталатын көшелер (Артем, Багратион, Демьян Бедный,т.т); өзге ұлт, мемлекеттің көрнекті азаматтары есімімен аталатын көше атаулары (Си Синхая, Янушкевич Адольф, Биянху, Цунвазо Юсуп); ел тарихына, қала қоғамына үлес қосқан өзге мемлекеттердің азаматтары атауын алған көшелер (Потанин).
2. Тарихи атауларға, оқиғаларға қатысты көше атаулары (Жібек жолы, Аңырақай, Қарқаралы, Орбұлақ, т.т.)
3. Тарихи ескерткіштер мен жәдігерлерге байланысты көше атаулары (Айша-бибі, т.т.)
4. Қандай да бір әлеуметтік топтармен, қызметпен байланысты көше атаулары (Ардагерлер, Жастар, Банковская, т.т.)
5. Көше бойында немесе жақын орналасқан нысан атауы, сипатымен байланысты көше атаулары (Детсад, Мешіт, т.т.)
6. Табиғи шептерге байланысты көше атаулары, оның ішінде: ежелгі қала атаулары (Ақмешіт, Алатау, Кереку, Қызылжар, т.т); өзен-көл атаулары (Ақжайық, Арыс, Есіл, Зайсан, Сайран, т.т.); табиғи ландшафтты аймақтар (Хан Тәңірі, Бурабай, Жетісу, Қазығұрт, Қаратау, Сарыарқа, т.т).
7. Қандай да бір мерекелерге, даталарға, байланысты көше атаулары: (ҚР Тәуелсіздігіне 10 жыл, Желтоқсан, т.т.)
8. Жақсы ұғымдар мен әдемі сөздер, маңызды ұғымдардан құралған көше атаулары (Бәйшешек, Балдырған, Ұлан, Болашақ, Бостандық, Бейбітшілік, Береке, Бірлік, Достық, Егемен, Наурыз, Отау, т.т).

Годонимдер үнемі соңғы топтағы тәрізді жақсы ұғымдар мен әдемі сөздерден, ел үшін маңызды ақпараттардан тұрмайды. Көше атауларының саясиландырылуы, орыстандыру сипатты әртүрлі факторлардың әсерінен, қазаққа мүлде қатысы жоқ орыстың қарапайым суретшісі мен Мәскеу мемлекеттік университетінде дәріс оқыған бір ғалымға да, Комсомол ұйымына да (көше атауларын ауыстырдық делінетін қазірдің өзінде қала аумағында Комсомол аталатын 4 көше бар) Алматының көшелері бұйырған. Әлемдік годонимдік үрдісте мемлекетаралық қарым-қатынастарды одан әрі дамыту үшін бір ел үшін тұлға азаматты екінші бір елге көше, ғимарат не елді-мекенге атау етіп беру дәстүрі бар (Манас көшесі, Тұрғыт Өзал). Бірақ жоғарыда біз атап көрсеткен сипатта емес. Алматыда Қазақстан Тәуелсіздігінің 15 жылдығына арналған көше жоқ, бірақ әлемді ұлықтайтын бізде Ньютон да, Менделеев те көше атын «иеленген», Фрунзеге бір емес төрт, тіпті атақты әзілқойға арналған болуы керек, Чаплин атты көше де бар. Морозовтың не Мартыновтың елге қандай еңбек сіңіргенін ешкім айтып бере алмас, ал Батумский кімге үлгі?
Мағынасыз көшелердің мұңы мұнымен бітпейді. Көше атауларын талдаудың тағы бір теориясына сүйене сараптасақ: кеңістік семантика (Восточная, Южный, Крайняя, Северная), сыртқы сипатты білдіретін сын есімді атаулар (Степная, Луговая, Деповская, Кривая), қалалық нысан атаулары (Садовая, Школьная), өндірістік тіршілікпен байланысты атаулар (Рабочая, Промышленная), кәсіп, адамдардың қоғамдық орны (Строительная, Учительский), қандай да бір мереке, даталарға байланысты көше атаулары (Краснооктябрьская, 24 маусым, 3 қаңтар, 9 қаңтар, Зимняя), табиғи шептерге байланысты көше атауларына (Озерная, Сосновая, Лесная), жақша ішіндегі мысалдарға қарап, ұлттық саясат пен годонимдік атаулар үйлесімсіздігі көзге бірден шалынады.
Көше атаулары бүгін өзгертіп, ұнамаса ертең қайта ауыстыра салатын тауар емес. Ол өзінің болмысы бойынша стратегиялық саясатты талап етеді. Өйткені атау өзгерісі тек саяси, идеологиялық қана емес, экономикалық сипатқа да ие. Көше атының өзгеріске ұшырауы сонда орналасқан барлық мекемелер мен заңды және жеке тұлғалардың құжаттарындағы мекен-жайларын, көше атаулары жазылған маңдайшаларды ауыстыруды талап етеді. Бұған қоса, қала аумағының кеңеюімен атаусыз қалған көшелер де, қайталанатын атаулар да бар. Бұл пошта, құтқару, салық жинау, тіркеуге алу қызметтерінде кедергі туғызады. Мәселен, 5 Садовая, 4 Южный, Школьный, Фрунзе, Степная, 3 Строительная, Ұйғыр көшесі, Солнечная көшелері бар.
Онсыз да біраз уақытты жоғалтқан көше атауларын өзгертудегі қадамдар неден басталуы тиіс? Ең алдымен, атаусыз 180 көшеге есім беру. Одан кейін, қайталанбалы атаулардан құтылу. Келесісі – бүгінгі ұстаным мен мемлекеттік саясатқа сай емес атаулармен күрес. Мұндай кезеңдік шешім жолдың ұсынылу себебі – көше атауын өзгертуден жаңа ныспы беру жеңіл. Сонымен бірге, көшеге берілетін атаудың қазақ тарихына, мәдениеті мен салт-дәстүріне, тілі мен діліне қатыстылығы (Алтыбақан, Алтын сақа); атаудың елдегі географиялық, тарихи маңызды табиғи шептер мен аймақ атауларына қатыстылығы (Жеті шатыр, Сарыарқа, Бурабай); атаулары көшеге немесе басқа да қалаішілік нысандарға берілетін азаматтардың ел мен қала тарихына қатыстылығы басты назарда болуы тиіс. Атау беруге қатысты БАҚ-та байқаулар жариялау таңдау көкжиегін кеңейту мүмкіндігін береді.
Бұл атауларға қатысты түйіннің бір парасы ғана.

Комментариев нет: